Elfstedenroute varen: met eigen boot of huurboot
Schaatsers moeten ieder jaar maar weer afwachten of de ‘tocht der tochten’ erin zit. Watersporters hebben het veel gemakkelijker, die kunnen hem gewoon elke zomer varen. Alles over de Elfstedenroute varen, van bezienswaardigheden tot en met sluizen, bruggen en doorvaarthoogtes.
Meteen naar:
Geschiedenis van de elf steden
IJlst: hoofdstad van de houten schaats
Doorvaarthoogte Elfstedentocht
Elfstedenroute
In de afgelopen jaren is de officiële schaatsroute van de Elfstedentocht beetje bij beetje bevaarbaar gemaakt voor sloepen tot en met de gemiddelde motorkruiser. Vaarwegen zijn uitgediept, vaste bruggen beweegbaar gemaakt of opgehoogd en er zijn zelfs nieuwe sluizen aangelegd. Ook het laatste deel, het traject door de ‘hel van het noorden’, is bevaarbaar gemaakt. Daardoor is het mogelijk om de gehele schaatsroute te bevaren, van de start in Leeuwarden tot aan de finish op de Bonkevaart.
De Elfstedentocht is een van de meest aansprekende vaarroutes door Friesland. Niet voor niets organiseert WV de Meeuwen uit Leeuwarden al sinds 1946 de Elfstedentocht te Water. Hoe je de route ook vaart, in groepsverband of alleen, je doet vanzelfsprekend de ‘elf steden’ aan. Dit zijn stuk voor stuk steden - of stadjes - waar het rijke verleden nog steeds een duidelijk zichtbare plek inneemt.
Vaarvakantie rond de elf steden
Ondanks het historische karakter zijn de elf steden geen ‘dooie’ steden, maar gezellige plaatsen die je uitnodigen om te doen waar je tijdens een vaarvakantie zin in hebt. Misschien een museum bezoeken, wat winkelen of gewoon een beetje slenteren en de sfeer opsnuiven, aan het eind van de middag even uitblazen op een terrasje. Of lekker in het zonnetje op je boot zitten en genieten van het uitzicht.
Friesland op zijn mooist
Los van de leuke plaatsen vaar je tijdens de Elfstedentocht ook nog eens door een paar van de mooiste delen van de watersportprovincie. Onderweg kom je door gemoedelijke dorpen, vaak gegroepeerd rond een eeuwenoud kerkje - al dan niet op een terp gebouwd - waar de tijd een beetje stil lijkt te hebben gestaan.
Wandelingen langs de route
Voor watersporters die graag de benen strekken, zijn vanuit de dorpen heerlijke wandelingen mogelijk. En tussen al die steden en dorpen zijn grote delen van Friesland maar weinig bebouwd en dun bevolkt. Hier, tussen de eindeloze weilanden, liggen de meren en vaarten, op de oevers staan de kenmerkende monumentale hoge boerderijen in het groen.
Geschiedenis van de elf steden
De elf steden zijn een bonte verzameling, waarbij iedere stad zijn eigen karakter heeft. Toch hebben ze één overeenkomst: ze zijn allemaal op het water gericht. Dit heeft te maken met de ontstaansgeschiedenis van Friesland en zijn steden. Zo zijn Stavoren, Hindeloopen, Workum en Harlingen ontstaan als zeehavenstad aan de Zuiderzee en hebben Bolsward, Sneek en IJlst hun oorsprong als handels- en overslaghaven aan (uitlopers van) de Middelzee.
Leeuwarden, Franeker, Dokkum en Bolsward
Weliswaar hebben sommige steden een oorsprong die juist getuigt van een strijd tegen het water. Zo begonnen Leeuwarden, Franeker, Dokkum en Bolsward als een nederzetting op een of meer terpen, maar in later tijden werden dit machtige handelssteden. En het merendeel van die handel ging natuurlijk over het water.
Sneek, Sloten en IJlst
De ligging als uitgangspunt voor handel was helemaal gunstig voor Sneek, Sloten en IJlst, omdat deze steden ontstonden op een kruispunt van vaarwegen en landwegen. En alle Friese steden maakten eeuwenlang dankbaar gebruik van het fijn vertakte netwerk aan vaarten en andere vaarwateren in de provincie.
Monumenten langs de route
Al varend kom je tijdens de Elfstedenroute allerlei verwijzingen en monumenten tegen. In start- en finishplaats Leeuwarden zijn diverse plekken gedenktekens. Bij het WTC Expo bijvoorbeeld, waar traditioneel de start van de tocht plaatsvond. Waar de schaatsers naar de nabijgelegen Zwettehaven renden, staat het beeld de Iisfretter of Elfstedenrijder. Reinier Paping, winnaar van de legendarische editie in 1963, heeft voor dit beeld model gestaan. In het noorden van de Friese hoofdstad, aan de Bonkevaart, staat een paal met daarop het beroemde Elfstedenkruisje op de exacte finishlijn. Ernaast staat een plaquette.
It Sil Heve
Een van de meest in het oog springende Elfstedenmonumenten is de tegeltjesbrug It Sil Heve, genoemd naar de legendarische woorden van Jan Sipkema in 1985. Deze brug ligt over de Murk, even ten noorden van Leeuwarden, en heet officieel de Kanterlandse Brug. Het is de laatste brug voor de finish. De noordkant van de brug is bedekt met meer dan 7000 tegeltjes. In blauw glazuur staan de portretten van schaatsers die de tocht ooit hebben uitgereden, waaronder W.A. van Buren, de schuilnaam van - toen nog - prins Willem- Alexander (editie van 1986).
"Beide sluizen hebben een klûntrap voor de Elfstedenschaatsers"
Eerste Friese Schaatsmuseum
Aan de Kleine Weide in Hindeloopen staat pannenkoekrestaurant de Friese Doorloper, dat een geheel vormt met het Eerste Friese Schaatsmuseum. Het museum heeft niet alleen de grootste collectie schaatsen van de wereld maar ook een speciale Elfstedenzaal met historisch materiaal over alle Elfstedentochten. Naast oude foto- en filmbeelden ook bijvoorbeeld een afgevroren teen, de schaatsen en de medailles van Evert van Benthem, schaatskleding van Reinier Paping en de stempelkaart en de schaatsen van Willem-Alexander.
Noordelijke Elfsteden vaarroute
Samen met de Schutsluis Wierstersyl ten noorden van Berlikum, geeft de Anita Andriesensluis tussen Oude Leije en Finkum, toegang tot de het Bildtse deel van de Noordelijke Elfsteden vaarroute. Beide sluizen hebben een bijzonderheid: een speciale klûntrap voor de Elfstedenschaatsers. Daar vlakbij, in het dorp Oude Leije, staat op de oever een monument ter ere van de vrouwelijke winnaars van de Elfstedentocht.
Friese doorloper
Bij de Bontebrug in Dokkum is het keerpunt van de Elfstedentocht. Hier moeten de deelnemers hun laatste stempel halen en dan over de Dokkumer Ee terugkeren in de richting van Bartlehiem. Naast de brug, aan het Kleindiep, is als een soort monument een bankje neergezet in de vorm van een Friese doorloper.
IJlst: hoofdstad van de houten schaats
IJlst ligt aan de drukbevaren route tussen Sneek en Heeg en is ontstaan in de Middeleeuwen, op de plek waar de Geeuw, de Ee en de Wijmerts bij elkaar kwamen. Door de gunstige ligging aan het water werd deze nederzetting, die oorspronkelijk alleen werd bewoond door aantal veeboeren, al snel een marktplaats van zuivelproducten, vlees en huiden. Rond 1268 verkreeg IJlst stadsrechten, als vierde Friese stad na Stavoren, Hindeloopen en Harlingen. In die tijd had het stadje geen wallen of andere verdedigingswerken.
Scheepswerven
IJlst was geheel omgeven door water en dat werd voldoende geacht als verdedigingsmiddel. Desondanks had IJlst in die periode, vanwege het open karakter van de stad, geregeld last van de gevechten tussen Schieringers en Vetkopers. Gelukkig ging het met de economie van IJlst erg goed en in en op de kades van Geeuw en Wijmerts verschenen scheepswerven en houtzaagmolens.
Schippers van de Kameleon
Het mooiste deel van IJlst ligt aan de Eegracht en Galamagracht. Aan deze langgerekte gracht staan mooie gevels en statige huizen uit de 17de, 18de en 19de eeuw enigszins verstopt achter lindebomen. Vooral de typerende overtuinen maken deze gracht bijzonder. Deze overtuinen liggen niet direct aan de huizen maar aan de overkant van de straat, aan het water. In de tijd van voor de wasmachine werd hier de was gedroogd en gebleekt. Niet voor niets zijn grote delen van de speelfilm over de schippers van de Kameleon hier opgenomen.
Schaatsfabriek Nooitgedagt
IJlst is bekend om zijn schaatsfabrieken. De bekendste is ongetwijfeld de firma Nooitgedagt. Behalve honderdduizenden schaatsen werden bij Nooitgedagt ook vele schaven, beitels en diverse soorten houten speelgoed gemaakt. Museum Nooitgedagt IJlst is ingericht met een uitgebreide collectie van de producten van het bedrijf.
Schaatsenfabriek Frisia
Klein maar fijn was schaatsenfabriek Frisia aan de Uilenburg, waar van 1880 tot 1993 schaatsen werden gemaakt. Even buiten IJlst staat molen de Rat, die in de 17de eeuw in de Zaanstreek is gebouwd; in de 19de eeuw verhuisde de molen naar IJlst. De Rat is nog steeds in gebruik als houtzagerij.
Stadswandeling IJlst
Er zijn een paar manieren om IJlst goed te bekijken. Er is een stadswandeling uitgezet en een speciaal wandelboekje over IJlst is verkrijgbaar in de VVV-winkel aan de Geeuwkade bij de ophaalbrug. Een andere manier is om een rondvaart door de stadsgrachten te maken met een typisch schip uit IJlst: een houten bok.
"De eerste fatsoenlijke weg naar Sneek kwam pas rond 1965"
Passantenhaven IJlst
In IJlst kun je op drie plaatsen aanleggen. Aan beide kanten van de brug over de Geeuw is slechts een beperkt aantal ligplaatsen aan de stadskade; gelukkig is er aan de ´achterkant´ van het dorp een ruime passantenhaven. Deze passantenhaven is vanaf de Wijde Wijmerts te bereiken via de Wijnsloot en vanaf de Zwarte en Witte Brekken over de Zoolsloot en de Jutrijpervaart. Ook jachthaven de Uitkijk heeft een flink aantal passantenplaatsen.
Houten bok
In IJlst en omgeving lagen alle boerderijen, bedrijven en weilanden aan het water. Het was dus logisch dat al het transport over water ging - de eerste fatsoenlijke weg naar Sneek kwam pas rond 1965. Als boeren en melkerijen vee, hooi of melk te vervoeren hadden, deden ze dit vaak met de houten bok. Ook de vele houthandels in IJlst en omgeving vervoerden hun balken en planken van en naar molens, timmerlieden, aannemers en andere klanten met de bok. De houten bok werd vooral op de werven in IJlst gebouwd. Toen de staalbouw opkwam, schakelde men massaal over op pramen van staal.
Lees ook het reisverhaal Vaartocht over de Friese meren
Meer over vaarroutes en vaargebieden in Nederland
Vaarroute Elfstedentocht
Startpunt Leeuwarden is vanuit het noorden te bereiken via de Dokkumer Ee en vanuit het westen via het Van Harinxmakanaal. Vanaf het oosten is Leeuwarden bereikbaar via het Prinses Margrietkanaal en het Langdeel en vanuit het zuiden via de Bolswarder Trekvaart en de Zwette. Wat betreft vaaruren is deze route in een week te doen, maar als je alle steden ook op je gemak wilt bekijken, is het prettiger om er twee weken voor uit te trekken.
Doorvaarthoogte Elfstedentocht
Lengte van de tocht: 231 km
Aantal vaaruren: 37
Maximale doorvaarthoogte: 2,5 m
Maximale breedte: 3,9 m
Maximale diepgang: 1,3 m
35 Toertochten voor motorboot en sloep
De Elfstedentocht staat beschreven '35 Toertochten voor motorboot en sloep', een handige gids met heldere plattegronden, praktische tips, B&B-overnachtingsadressen en informatie over trailerhellingen. Nu mét GPS-waypoints voor in digitale waterkaarten en kaartplotters. Bestel het boek direct via de website van watersportjournalist Frank Koorneef.